مرحوم علامه  آیت الله العظمی  حاج آقا رحیم ارباب چرمهینی اصفهانی  یکی از دانشمندان   و مراجع علما در قرن اخیر است. حاج آقا رحیم دانشمندی حکیم، مجتهدی اصولی و فقیهی محقق و محدثی مفسر و دانا به علم رجال ومسلط در هیات نجوم وریاضیات قدیم  بود. اواخر قرن سیزدهم ودر سال 1255هجری خورشیدی  در شهر چرمهین  متولد شد، و در خانواد? نجیب زاده ،متدین و از اعاظم دهقان زادگان شهر چرمهین نشو و نما نمود. از اوایل زندگی علاقه به دانشهای دینی داشت و سالیان متمادی در دار العلم اصفهان مشغول تحقیقات علمی و مطالعه و مباحثه بود تا خود یادگاری از امثال مرحوم مجلسی و میرداماد گردید.

آیت الله ارباب در آغاز جوانی دروس عقلی را از حضور استاد حکیم جهانگیرخان قشقائی آموخت و سالها از کرسی درس آیات عظام: سید محمد تقی مدرسی، ابو المعالی اصفهانی، آیت الله درچه ای و ملا محمد کاشانی (به اتفاق آیت الله بروجردی) دروس فقه و اصول، تفسیر و ادبیات و همچنین درس حکمت و کلام را به پایان برد. و خود در علوم عقلی و نقلی مهارت یافت. مرحوم حاج آقا رحیم ارباب در عصر زعامت آیت الله بروجردی چندین سال در رأس علما و مراجع استان اصفهان بود و از محضر او فضلا و علمای متعددی بهره مند شده و به درجه استادی رسیدند.

آیت الله ارباب عرو? مرحوم علامه یزدی را حاشیه و شرحی افزود و رسائلی در فروع و عبادات و همچنین در حکمت و کلام به رشته تحریر برد و سرانجام در عید غدیر 1296 قمری در شهر اصفهان وفات نمود. قبر شریفش در تخت فولاد اصفهان، زیارتگاه است.

زندگینامه :
در سال 1297 هـ . ق. در شهر «چرمهین» اصفهان و در خانة حاج علی پناه (ارباب حاج آقا) پسری به دنیا آمد که نام او را «رحیم» برگزیدند.
خاندان -
پدر آقا رحیم، حاج علی پناه، مشهور به ارباب حاج آقا (فرزند عبدالله مشهور به ارباب آقا) فرزند حاج علی پناه فرزند ملا عبدالله شیرانی بود.
«آقا رحیم در خانواده‌ای رشد کرد که افرادی باسواد، اهل شعر و ادب وتاریخ بودند. پدر ایشان در شعر، تخلّص «لنگر» داشت و سال‌ها با عمان سامانی و دهقان سامانی و ملا محمد همامی و دیگر شعرای معاصرش جلسات شعر داشت. آقا رحیم نیز بیش‌تر اشعار فارسی حافظ و مولانا وشعرای عرب را که حفظ داشت، ‌از دورة کودکی خود و از طریق شنیدن از زبان پدر و عمویش بوده است.»
آقا رحیم ارباب بزرگ‌ترین فرزند خانواده‌اش بود. وی دو برادر و یک خواهر داشت. یکی از برادرانش، عبدالله ارباب (1298 ـ 1379 هـ . ق) استاد بزرگ خط نسخ بود و قرآن و کتاب‌های دعا را با این خط می‌نوشت.
دومین برادر وی، حاج عبدالعلی ارباب (1304 ـ 1384 هـ . ق) بود. او مردی باسواد و اهل کمال بود که مخارج خانواده به همت وی تأمین می‌شد.
هر دو برابر آقا رحیم از وی کوچک‌تر بودند، و پیش از او وفات یافتند
اجداد آقا رحیم ارباب «از اعیان دهاقین و مشاهیر نجبا و بزرگ زادگان قریة چرمهین از قرای معروف روستای لنجان اصفهان و صاحب مال و ثروت بودند و بدین سبب به لقب ارباب خوانده می‌شود.»[
پدر و عمویش (ارباب حاج حسن) از ستم «بختیاری‌ها گریخته... به شهر آمدند که تظلم کنند؛ امّا چه نتیجه که حاکم، خود فاسدتر از آن‌ها (بختیاری‌ها) بود و به ناچار برای همیشه در اصفهان و ـ در محلة‌ باغ همایون سابق و باغ تختی امروزی ـ ساکن شدند و محل سکونت آن‌ها چهار خانة تو در تو بود که چهار طرف این خانه‌ها اتاق وجود داشت، ‌و هشت خانوار که حدود شصت نفر بودند در صلح و صفا و ‌آرامش می‌زیستند...»
تحصیلات
آقا رحیم ارباب، ادبیات فارسی و بخشی از صرف و نحو را در کودکی، نزد ملا محمد همامی، در «چرمهین» خواند. وی در اصفهان، بقیة مقدمات و سطوح را نزد حاج میرزا بدیع (متوفا: 1318 هـ . ق.)، قوانین اصول را نزد علامه آیت الله آقا سید محمدباقر درچه‌ای (متوفا: 1342 هـ . ق.) و خارج اصول فقه را نزد سید ابوالقاسم دهکردی و حاج آقا منیر احمدآبادی (متوفا: 1342 هـ . ق.) آموخت. فلسفه، هیئت و ریاضیات را نزد جهانگیر خان قشقایی و ‌آخوند ملا محمد کاشی فراگرفت.
وی 4 سال به فراگیری اسفار نزد حاجی ملا اسماعیل درب کوشکی پرداخت. او برای ادامة تحصیلات، به عراق رفت و در درس میرزا محمد حسن شیرازی شرکت کرد، تا به مقام اجتهاد نائل آمد.
او شوق فراوانی نسبت به فراگیری دانش داشت. خودش در این باره می‌گوید:
«از اول شب آمادة مطالعة کتاب‌های علمی می‌شدم و مطالعه طول می‌کشید تا شام حاضر می‌شد و لذت مطالعة کتاب، ‌مهلت به صرف شام نمی‌داد و غذا سر می‌شد و گاهی مطالعه طول می‌کشید تا صبح می‌شد و بعد از تناول غذای شب و ادای فریضة صبح، در مجلس درس حاضر می‌شدم و با شوقِ علم آموزی اعتنا به کمبود خواب نداشتم.»
آقا رحیم ارباب «از حیث تبحّر در ادبیات، در زمان خود کم نظیر بودند. تمام اشعار سیوطی را در سن نود و چند سالگی از حفظ داشتند و نیز کتاب شرح منظومة ملا هادی سبزواری را، همین ملاهادی کتابی دارد در فقه به نام «نبراس» که هم نظم است و هم نثر و موضوع آن فلسفة احکام است.
استادان
استادان حاج آقا رحیم در اصفهان و نجف به شرح ذیل است:
1. حجت الاسلام و المسلمین ابوالمعالی کلباسی.
2. آخوند ملا محمد کاشی.
3. آیت الله سید محمد تقی مدرس.
4. آیت الله حاج سید محمد باقر درچه‌ای.
5. جهانگیر خان قشقایی
6. آیت الله سید ابوالقاسم دهکردی (1272 ـ 1353 هـ . ق.)
7. میرزا بدیع درب امامی (متوفا: 1318 هـ . ق.).
8. حاج آقا منیر احمد آبادی (1269 ـ 1342 هـ . ق.).
9. آقا سید محمود کلیشادی (متوفا: 1324 هـ . ق).
احترام به استادان
ارادت و عشق آقا رحیم به استادانش، به خصوص جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی به حدّی بود که نظیرش در کم‌تر کسی دیده شده است. وی در خدمت آن دو بزرگوار می‌ایستاد تا بگویند: آقا رحیم، بنشین! آن وقت با ادب در حضور آنان می‌نشست. «نکتة مهمی که در زندگی ایشان قابل توجه است و به عنوان اسوه پذیری از آیت الله ارباب می‌توان نام برد، ‌این است که در مورد خدمت به استادش، جهانگیرخان این گونه بود که کلیّة وسایل زندگی و خوراک ایشان را تهیه و غذای ایشان را آماده می‌کرد و حتی لباس‌های ایشان را با نهایت احتیاطی که طبیعت او بود، می‌شست؛ آن گاه اگر اجازه می‌داد از خدمتش مرخص می‌شد.»
تدریس
او شرح لمعه تدریس می‌کردند. درس شرح لمعه ایشان «آن قدر تطبیقی بود و شرح و بسط داشت که مطالب را استدلالی برای شاگردانشان می‌گفتند. آن کسانی که می‌رفتند درس ایشان و آن را یادداشت می‌کردند، از شرح لمعه آیت الله ارباب بیشتر از درس خارج دیگران استفاده می‌کردند؛ به طوری که کسی شش یا هفت سال به درس خارج حاج آقا رحیم ارباب می‌رفت، ادعای اجتهادش مقرون به دلیل می‌شد. چون در هر بحث فقهی، ایشان روایاتش را از بحار الانوار و یا کتب مشهور روایی که مستند فقه است، نقل می‌نمودند و یا نظر استادان فقه را با دلایل آن می‌گفتند. کتاب وسایل الشیعه از کتاب‌های جامع اخبار فقهی است، کانّهُ ایشان آن روایات را حاضر الذهن داشتند و اقوال مختلف فقها را نقل می‌کردند، با شرح لمعه تمام اقوال را با شواهد روایی و شواهد آیات قرآن کریم، تفسیر، لغت، رجال، درایه آن کاملا بررسی می‌کردند. مصداق آن چه که به آن می‌گویند درس خارج.»
حاج آقا رحیم ارباب، ابتدا در مسجد حکیم و سپس در مسجد «کرک یراق» تدریس می‌کردند. وی «فقه را از روی جواهر می‌گفتند و جواهر هم جلوی ایشان بود. در خارج فقه استنباطشان از روی جواهر آشیخ محمد حسین نجفی بود. فقه را از جواهر می‌گفتند و اصول را هم از فرائد.» او پس از آن که بیماری‌اش شدت یافت، در منزل تدریس می‌کردند. وی به تدریس، بیش‌تر از هر چیز دیگر اهمیت می‌دادند، «در طول پنجاه سال کمتر مسافرت رفتند، حتی برای سفرهای زیارتی عتبات مقدس کربلا، نجف، مشهد و حج هم همان یک حج واجب را ایشان رفتند. ایشان درس را تعطیل نمی‌کردند و در احیای حوزه و تربیت شاگردانی که هر کدام از علمای این شهر (اصفهان) هستند، نهایت جدیت و کوشش را می‌نمودند.»
آیت الله ارباب در سال 1320 جواهر و شرح تجرید علامه را در مسجد حکیم تدریس می‌کردند.
وی معتقد بود «تنها تدریس کافی نیست، علما و مجتهدین بر اریکة منبر بنشینند و به بیان مسائل شرعیه و اخلاقیات برای مردم بپردازند.»
یکی از شاگردان وی‌ می‌گوید: «در زمینة فلسفه، در حدّ اعلی بودند و به «حکیم» شهرت داشتند.»
آیت الله ارباب آخرین فروغ‌های فلسفه در اصفهان بودند. وی مدت‌ها درس فلسفه می‌گفتند، لکن بعداً تبدیل کردند به کلام. مانند«شرح تجرید» و هنگامی که به ایشان پیشنهاد می‌شود که شرح منظومه تدریس کنند، قبول نمی‌کنند و می‌فرماید: حاضرم شرایع الاسلام (فقه) بگویم. حکمت ایشان «متمایل به حکمت مشاء و حرف‌های ملاصدرا بود؛ به مطالب صدر المتألهین خیلی اهمیت می‌دادند. هر وقت حرف از حکمت بود، ‌معمولاً سخنان ملاصدرا یا محی الدین عربی اندلسی را مطرح می‌فرمودند، زیرا اینها استوانه‌های علمی ایشان بودند در حکمت و عرفان.»
شاگردان
1. ملا محمد علی معلم حبیب آبادی (نویسندة مکارم الآثار) می‌گوید:
«من هیئت را خدمت آیت الله ارباب می‌خواندم و مثل این که ایشان در کُرات سیر کرده بودند، با وجود نداشتن ابزار و وسایل در آن زمان، چنان برای ما علم هیئت را ترسیم می‌نمودند که گویا می‌دیدیم و برای ما عینیّت پیدا می‌کرد.2. سید حسین مدرس هاشمی (متولد: 1290 هـ . ق.). وی هیئت را نزد آیت الله ارباب فرا گرفت.
او دربارة استادش می‌گوید: «خیلی به ادبیات بها می‌داد و اگر طلبه‌ای عبارتی را اشتباه می‌خواند، خیلی ناراحت می‌شد و برعکس، وقتی عبارت عربی را از نظر ادبی خوب می‌خواند، او را مورد تشویق قرار می‌داد.»
3. سید مصطفی بهشتی نژاد.
4. سید محمد حسینی قهدریجانی.
5. شهید سید محمد حسینی بهشتی.
6. شهید محمد مفتح.
7. حاج سید محمدرضا خراسانی.
8. حاج میرزا علی آقا هسته‌ای.
9. سید محمد مبارکه‌ای.
10. حاج ملا رمضان املایی.
11. حجت الاسلام مقتدایی.
12. حاج آقا رضا بهشتی نژاد.
13. ملا هاشم جنتی (پدر آیت الله جنتی).
14. حاج آقا هدایت (اهل شهرضا).
15. حاج آقا مهدی امام (امام جمعة شهرضا).
16. آخوند نوری (اهل رهنان).
17. حاج آقا میرزا امام دهکردی.
18. حاج آقا مصطفی امام دهکردی.
19. آقای حسین علی راشد (سخنران معروف).
20. شیخ مرتضی شمس اردکانی.
21. حاج آقا کلباسی.
22. آیت الله ناصری اصفهانی.
23. جلال الدین همایی.
وی «هر وقت به اصفهان می‌آمد، فوراً به خدمت آقای ارباب می‌شتافت و ایشان نیز به وی علاقه داشتند. آقا همایی «فقه» آیت الله ارباب را تماماً می‌دانست.»

آقای همایی در این خصوص نوشته است: «این بندة ‌حقیر افتخار دارد که سالیان دراز با ارادت صادق در خدمت ایشان آمد و رفت داشتم و مدت مدید از درس فقه، کلام، هیئت و نجوم از محضر مبارکشان بهره‌مند شده‌ام. آنچه دربارة ایشان می‌نویسم مبتنی بر درایت است، نه روایت؛ از قبیل مشاهدات و امور یقینی است نه مسموعات و قضایای حدسی و تخمینی.»[1]
24. شهید مرتضی مطهری -
آیت الله شیخ احمد فیاض می‌گوید: «مرحوم مطهری پیش حاج میرزا علی شیرازی و مرحوم ارباب ـ که در جنبه‌های حکمت و ریاضی و... قوی بودند و جامع ـ رفت و آمد می‌کردند و از ایشان استفاده‌ها می‌بردند، مرحوم ارباب به ایشان احترام می‌گذاشتند.»[2]
شهید مطهری دربارة حاج آقا رحیم ارباب گفت:
«خدا حفظ کند آقای حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی را، ایشان از علمای طراز اول ما در فقه و اصول و فلسفه و ادبیات عرب و قسمتی از ریاضیات قدیم می‌باشند؛ شاگرد حکیم معروف مرحوم جهانگیر خان قشقایی بوده‌اند و مثل مرحوم جهانگیر خان هنوز هم کلاه پوستی به سر می‌گذارند.»[3]
ویژگی‌های اخلاقی -
در خصوص ویژگی‌های اخلاقی حاج آقا رحیم ارباب باید گفت که وی مردی بود که جذبة معنوی‌اش، کوچک و بزرگ را به تکریم و تعظیم وامی‌داشت و سخنان کوتاه و پرلطفش هر کسی را به قبول و اطاعت ترغیب می‌کرد. همیشه با طمأنینه راه می‌رفت و چشم به سوی زمین داشت. ابتدا، از طریق صدا دیگران را می‌شناخت و بعد آنها را می‌دید. به اندک غذایی قانع بود، غذای اصلی او را لبنیات تشکیل می‌داد. اگر به مهمانی می‌رفت ساده‌ترین غذا را می‌خورد. عادت او، خوردن چند استکان چای بود.
هرگز با هیچ کس، بچه و بزرگ، با لحن تند و خشن سخن نمی‌گفت و همه را با لفظ آقا یا خانم صدا می‌زد.
او با بچه‌هایی که شلوغ می‌کردند، درشتی نمی‌کرد و با مهربانی برخورد می‌نمود.
هر کس به ملاقات او می‌رفت، تا آن جا که توان داشت در تکریم و تعظیم او می‌کوشید و در مقابل او به پا می‌خاست. کم‌تر کسی دیده شده است که هنگام سخن گفتن از استادان خود و بزرگان گذشته و حال، تا آن حدّ احترام آمیز سخن گوید. «وقتی از جهانگیر خان و آخوند کاشی حرفی به میان می‌آورد، درست مثل آن بود که هنوز در برابر آنان ایستاده است. آنها را عاشقانه می‌ستود. یک بار مرد ناپخته‌ای به ایشان گفت: حاج آقا! شنیده‌ام که مرحوم آخوند کاشی گاهی عصبانی که می‌شدند الفاظ تند و درشت بر زبان می‌آوردند. در پاسخ گفتند: از این بابت چیزی نمی‌دانم؛ ولی شما آیا از بزرگی مقام و علم آخوند چیزی نشنیده‌ایگ گفت: چرا. گفتند: پس از آنها حرف بزنید.[4]
جنبة علمی
مرحوم ارباب، از نظر علمی فوق العاده بود. «مرحوم ارباب رفته بودند تهران برای معالجه. آقایی از علمای تهران، همراه پسرش به عیادت آن مرحوم می‌روند. همان جا، مشکل فلسفی را که سال‌ها دنبال حلّ آن بوده؛ ولی موفق به حلّ آن نشده بود، از مرحوم ارباب سؤال می‌کند. ایشان با همان حال مریضی و با آن کهولت سن، پاسخ وی را می‌دهد و سپس اشعاری را از منظومه، از حفظ می‌خواند. آن آقا به پسرش می‌گوید: «این چنین باید درس خواند که هنوز اشعار منظومه از یادش نرفته است و مشکل مرا هم به آسانی حلّ کرد.»[5]
تألیفات
حاج آقا رحیم ارباب جزوه‌ای در علم هیئت نوشته بودند. از جمله آثار ایشان، حاشیه نویسی بر کتب مختلف علمی ـ فلسفی بود ـ به طوری که مطالب خلاف خود را در سطوری یادداشت و نظر خودشان را نیز می‌نوشتند.[6]
ایشان در این زمینه همانند مرحوم ابوالحسن شعرانی بودند که بر آثار دیگران حاشیه می‌زدند.
آیت الله ارباب همراه آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی، در تصحیح «تبیان» سعی فراوانی نمود. «مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی در جلسات متعددی که در هر هفته با حاج آقا رحیم داشتند؛ آن دو با هم گفت و گو می‌کردند و بقیه سراپا گوش بودند، ‌خوب به یاد دارم که مدت‌های مدید، به هنگامی که مشغول تصحیح تبیان بودند، از بعداز ظهر تا غروب، دو نفری مشغول بودند و گاهی سید دیگری نیز بود که متأسفانه ایشان را به یاد نمی‌آورم. به هر حال، تبیان را صفحه به صفحه تصحیح کرده و به پیش می‌رفتند؛ تا پایان پذیرفت.»[7] این تفسیر شامل 76 جزء بود «که در کتابخانه مرحوم آقا محسن اراکی بوده است که به دستور حاج میرزا علی آقا شیرازی از آن‌جا توسط استاد حسین عمادزاده به اصفهان ـ برای تصحیح و مقابله ـ برده می‌شود.»[8]
از دیگر آثار این عالم فرهیخته، تعلیقات ریاضی در حواشی کتاب «منهاج معادن التجنیس» است که در نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است.[9]
توجه به فقرا و مستمندان
«دکتر محمد باقر کتابی می‌گوید: وقتی که عازم سفر بیت الله بودم و جهت خداحافظی منزل آقای ارباب رفتم، به ایشان عرض کردم: آقا! آمده‌ام خداحافظی کنم،‌ ضمناً یک مقدار پول در ذمّة من هست که آمده‌ام خدمت شما بدهم. آقا دست در جیبشان کردند، مقداری پول درآورده و به من داده، فرمودند:‌ آقا، چرا از فلان همسایه‌تان غافلیدگ! این پول‌ها را با پو‌ل‌های خودتان روی هم گذاشته و بدهید به او.»
«عوام و خواص به عدالت ایشان معترفند و کلیة طبقات مردم از بازاری، اداری،‌ مقدسین و مجتهدین به ایشان ارادت دارند و اطلاق نائب امام برای ایشان صحیح است. هیچ گاه تا کنون از سهم امام اعاشه نکرده‌اند، اصلاً سهم امام نمی‌گیرند، به مردم می‌گوید: خود شما بروید به مستحقین و طلاب سهم امام بدهید؛ چه لازم است که من بگیرم و به آنها بدهم.»[10]
وفات -
آیت الله ارباب نزدیک به یک قرن زیست. این حکیم فرزانه در خصوص راز طولانی بودن عمر خود گفته است: «من هیچ وقت بدخواه کسی نبودم.»[11]
وی در 18 ذی الحجه 1396 هـ . ق. مصادف با 19 آذر ماه 1355 هـ . ش. و در روز عید غدیر دارفانی را وداع گفت. بدن مطهرش را در تخت فولاد اصفهان، حوالی تکیه ملک به خاک سپردند.
(مطلب ازسید عباس رفیعی پور علوی بااندکی تغییر)